โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา ชาตา สพฺเพปิ นฬา เอกจฺฉิทฺทา โหนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ ฯ โพธิสตฺตานญฺหิ หิตูปจารสฺส มหนฺตตาย อธิฏฺฐานํ สมิชฺฌติฯ ตโต ปฏฺฐาย สพฺเพปิ ตํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา อุฏฺฐิตนฬา เอกจฺฉิทฺทา ชาตาฯ อิมสฺมิญฺหิ กปฺเป จตฺตาริ กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยานิ นามฯ กตมานิ จตฺตาริ? จนฺเท สสลกฺขณํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ ฐสฺสติ, วฏฺฏกชาตเก อคฺคิโน นิพฺพุตฏฺฐานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อคฺคิ น ฌายิสฺสติ, ฆฏีการนิเวสนฏฺฐานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อโนวสฺสกํ ฐสฺสติ, อิมํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา อุฏฺฐิตนฬา สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ เอกจฺฉิทฺทา ภวิสฺสนฺตีติ อิมานิ จตฺตาริ กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยานิ นามฯ

โพธิสตฺโต เอวํ อธิฏฺฐหิตฺวา เอกํ นฬํ อาทาย นิสีทิฯ เตปิ อสีติสหสฺสวานรา เอเกกํ อาทาย โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เตปิ โพธิสตฺตสฺส นเฬน อากฑฺฒิตฺวา ปานียํ ปิวนกาเล สพฺเพ ตีเร นิสินฺนาว ปิวิํสุฯ เอวํ เตหิ ปานีเย ปิวิเต ทกรกฺขโส กิญฺจิ อลภิตฺวา อนตฺตมโน สกนิเวสนเมว คโตฯ โพธิสตฺโตปิ สปริวาโร อรญฺญเมว ปาวิสิฯ

สตฺถา ปน ‘‘อิเมสํ, ภิกฺขเว, นฬานํ เอกจฺฉิทฺทภาโว นาม มยฺหเมเวตํ โปราณกอธิฏฺฐาน’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส เทวทตฺโต อโหสิ, อสีติสหสฺสวานรา พุทฺธปริสา, อุปายกุสโล ปน กปิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นฬปานชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

สีลวคฺโค ทุติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

นิคฺโรธํ ลกฺขณํ กณฺฑิ, วาตมิคํ ขราทิยํ;

ติปลฺลตฺถํ มาลุตญฺจ, มตภตฺต อยาจิตํ;

นฬปานนฺติ เต ทสาติฯ

3. กุรุงฺควคฺโค

[21] 1. กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา

ญาตเมตํ กุรุงฺคสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต ตถาคตสฺส ฆาตนตฺถาย ธนุคฺคเห ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, ธนปาลํ วิสฺสชฺเชสิ, สพฺพถาปิ ทสพลสฺส วธาย ปริสกฺกตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อวณฺณํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภนฺเต, เทวทตฺโต ตุมฺหากํ วธาย ปริสกฺกตีติ ตสฺส อคุณกถาย สนฺนิสินฺนามฺหาติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มม วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ มม วธาย ปริสกฺกิเยว, น จ ปน มํ วธิตุํ อสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุรุงฺคมิโค หุตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญายตเน ผลานิ ขาทนฺโต วสติฯ โส เอกสฺมิํ กาเล ผลสมฺปนฺเน เสปณฺณิรุกฺเข เสปณฺณิผลานิ ขาทติฯ อเถโก คามวาสี อฏฺฏกลุทฺทโก ผลรุกฺขมูเลสุ มิคานํ ปทานิ อุปธาเรตฺวา อุปริรุกฺเข อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา ผลานิ ขาทิตุํ อาคตาคเต มิเค สตฺติยา วิชฺฌิตฺวา เตสํ มํสํ วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติฯ โส เอกทิวสํ ตสฺมิํ รุกฺขมูเล โพธิสตฺตสฺส ปทวฬญฺชํ ทิสฺวา ตสฺมิํ เสปณฺณิรุกฺเข อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ปาโตว ภุญฺชิตฺวา สตฺติํ อาทาย วนํ ปวิสิตฺวา ตํ รุกฺขํ อารุหิตฺวา อฏฺฏเก นิสีทิฯ โพธิสตฺโตปิ ปาโตว วสนฏฺฐานา นิกฺขมิตฺวา ‘‘เสปณฺณิผลานิ ขาทิสฺสามี’’ติ อาคมฺม ตํ รุกฺขมูลํ สหสาว อปวิสิตฺวา ‘‘กทาจิ อฏฺฏกลุทฺทกา รุกฺเขสุ อฏฺฏกํ พนฺธนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอวรูโป อุปทฺทโว’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต พาหิรโตว อฏฺฐาสิฯ

ลุทฺทโกปิ โพธิสตฺตสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา อฏฺฏเก นิสินฺโนว เสปณฺณิผลานิ ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา ตสฺส ปุรโต ปาเตสิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘อิมานิ ผลานิ อาคนฺตฺวา มยฺหํ ปุรโต ปตนฺติ, อตฺถิ นุ โข อุปริ ลุทฺทโก’’ติ ปุนปฺปุนํ อุลฺโลเกนฺโต ลุทฺทกํ ทิสฺวา อปสฺสนฺโต วิย หุตฺวา ‘‘อมฺโภ, รุกฺข-ปุพฺเพ ตฺวํ โอลมฺพกํ จาเรนฺโต วิย อุชุกเมว ผลานิ ปาเตสิ, อชฺช ปน เต รุกฺขธมฺโม ปริจฺจตฺโต, เอวํ ตยา รุกฺขธมฺเม ปริจฺจตฺเต อหมฺปิ อญฺญํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา มยฺหํ อาหารํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[21]

‘‘ญาตเมตํ กุรุงฺคสฺส, ยํ ตฺวํ เสปณฺณิ เสยฺยสิ;

อญฺญํ เสปณฺณิ คจฺฉามิ, น เม เต รุจฺจเต ผล’’นฺติฯ

ตตฺถ ญาตนฺติ ปากฏํ ชาตํฯ เอตนฺติ อิทํฯ กุรุงฺคสฺสาติ กุรุงฺคมิคสฺสฯ ยํ ตฺวํ เสปณฺณิ เสยฺยสีติ ยํ ตฺวํ อมฺโภ เสปณฺณิรุกฺข ปุรโต ผลานิ ปาตยมาโน เสยฺยสิ วิเสยฺยสิ วิสิณฺณผโล โหสิ, ตํ สพฺพํ กุรุงฺคมิคสฺส ปากฏํ ชาตํฯ น เม เต รุจฺจเต ผลนฺติ เอวํ ผลํ ททมานาย น เม ตว ผลํ รุจฺจติ, ติฏฺฐ ตฺวํ, อหํ อญฺญตฺถ คจฺฉิสฺสามีติ อคมาสิฯ

อถสฺส ลุทฺทโก อฏฺฏเก นิสินฺโนว สตฺติํ ขิปิตฺวา ‘‘คจฺฉ, วิรทฺโธ ทานิมฺหิ ต’’นฺติ อาหฯ โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา ฐิโต อาห ‘‘อมฺโภ ปุริส, อิทานีสิ กิญฺจาปิ มํ วิรทฺโธ, อฏฺฐ ปน มหานิรเย โสฬสอุสฺสทนิรเย ปญฺจวิธพนฺธนาทีนิ จ กมฺมการณานิ อวิรทฺโธเยวาสี’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ปลายิตฺวา ยถารุจิํ คโต, ลุทฺโทปิ โอตริตฺวา ยถารุจิํ คโตฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มม วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, น จ ปน มํ วธิตุํ อสกฺขี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อฏฺฏกลุทฺทโก เทวทตฺโต อโหสิ, กุรุงฺคมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[22] 2. กุกฺกุรชาตกวณฺณนา

เย กุกฺกุราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ญาตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ สา ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ อิทํ ปน วตฺถุํ ปติฏฺฐเปตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตถารูปํ กมฺมํ ปฏิจฺจ กุกฺกุรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกสตกุกฺกุรปริวุโต มหาสุสาเน วสติฯ อเถกทิวสํ ราชา เสตสินฺธวยุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ รถํ อารุยฺห อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย นครํ ปาวิสิฯ ตสฺส ตํ รถวรตฺตํ ยถานทฺธเมว ราชงฺคเณ ฐปยิํสุ, โส รตฺติภาเค เทเว วสฺสนฺเต ตินฺโตฯ อุปริปาสาทโต โกเลยฺยกสุนขา โอตริตฺวา ตสฺส จมฺมญฺจ นทฺธิญฺจ ขาทิํสุฯ ปุนทิวเส รญฺโญ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, นิทฺธมนมุเขน สุนขา ปวิสิตฺวา รถสฺส จมฺมญฺจ นทฺธิญฺจ ขาทิํสู’’ติฯ ราชา สุนขานํ กุชฺฌิตฺวา ‘‘ทิฏฺฐทิฏฺฐฏฺฐาเน สุนเข ฆาเตถา’’ติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย สุนขานํ มหาพฺยสนํ อุทปาทิฯ เต ทิฏฺฐิทิฏฺฐฏฺฐาเน ฆาติยมานา ปลายิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ

โพธิสตฺโต ‘ตุมฺเห พหู สนฺนิปติตา, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ เต ‘‘อนฺเตปุเร กิร รถสฺส จมฺมญฺจ นทฺธิ จ สุนเขหิ ขาทิตา’ติ กุทฺโธ ราชา สุนขวธํ อาณาเปสิ, พหู สุนขา วินสฺสนฺติ, มหาภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ อาหํสุฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อารกฺขฏฺฐาเน พหิ สุนขานํ โอกาโส นตฺถิ, อนฺโตราชนิเวสเน โกเลยฺยกสุนขานเมว ตํ กมฺมํ ภวิสฺสติฯ อิทานิ ปน โจรานํ กิญฺจิ ภยํ นตฺถิ, อโจรา มรณํ ลภนฺติ, ยํนูนาหํ โจเร รญฺโญ ทสฺเสตฺวา ญาติสงฺฆสฺส ชีวิตทานํ ทเทยฺย’’นฺติฯ โส ญาตเก สมสฺสาเสตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อหํ โว อภยํ อาหริสฺสามิ, ยาว ราชานํ ปสฺสามิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาภาวนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ‘‘มยฺหํ อุปริ เลฑฺฑุํ วา มุคฺครํ วา มา โกจิ ขิปิตุํ อุสฺสหี’’ติ อธิฏฺฐาย เอกโกว อนฺโตนครํ ปาวิสิฯ อถ นํ ทิสฺวา เอกสตฺโตปิ กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต นาม นาโหสิฯ ราชาปิ สุนขวธํ อาณาเปตฺวา สยํ วินิจฺฉเย นิสินฺโน โหติฯ โพธิสตฺโต ตตฺเถว คนฺตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา รญฺโญ อาสนสฺส เหฏฺฐา ปาวิสิฯ อถ นํ ราชปุริสา นีหริตุํ อารทฺธา, ราชา ปน วาเรสิฯ

โส โถกํ วิสฺสมิตฺวา เหฏฺฐาสนา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห กุกฺกุเร มาราเปถา’’ติ ปุจฺฉิฯ

‘‘อาม, มาราเปมห’’นฺติ ฯ ‘‘โก เนสํ อปราโธ นรินฺทา’’ติ? ‘‘รถสฺส เม ปริวารจมฺมญฺจ นทฺธิญฺจ ขาทิํสู’’ติฯ ‘‘เย ขาทิํสุ, เต ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติฯ ‘‘‘อิเม นาม จมฺมขาทกโจรา’ติ ตถโต อชานิตฺวา ทิฏฺฐทิฏฺฐฏฺฐาเนเยว มาราปนํ น ยุตฺตํ, เทวา’’ติฯ ‘‘รถจมฺมสฺส กุกฺกุเรหิ ขาทิตตฺตา ‘ทิฏฺฐทิฏฺเฐ สพฺเพว มาเรถา’ติ สุนขวธํ อาณาเปสิ’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน โว มนุสฺสา สพฺเพว กุกฺกุเร มาเรนฺติ, อุทาหุ มรณํ อลภนฺตาปิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, อมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺตี’’ติฯ มหาราช อิทาเนว ตุมฺเห ‘‘รถจมฺมสฺส กุกฺกุเรหิ ขาทิตตฺตา ‘ทิฏฺฐทิฏฺเฐ สพฺเพว มาเรถา’ติ สุนขวธํ อาณาเปสิ’’นฺติ อโวจุตฺถ, อิทานิ ปน ‘‘อมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺตี’’ติ วเทถฯ ‘‘นนุ เอวํ สนฺเต ตุมฺเห ฉนฺทาทิวเสน อคติคมนํ คจฺฉถ, อคติคมนญฺจ นาม น ยุตฺตํ, น จ ราชธมฺโม, รญฺญา นาม การณคเวสเกน ตุลาสทิเสน ภวิตุํ วฏฺฏติ, อิทานิ จ โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺติ, ทุพฺพลสุนขาว ลภนฺติ, เอวํ สนฺเต นายํ สพฺพสุนขฆจฺจา, ทุพฺพลฆาติกา นาเมสา’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘มหาราช, ยํ ตุมฺเห กโรถ, นายํ ธมฺโม’’ติ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[22]

‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วทฺธา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา;

เตเม น วชฺฌา มยมสฺม วชฺฌา, นายํ สฆจฺจา ทุพฺพลฆาติกาย’’นฺติฯ

ตตฺถ เย กุกฺกุราติ เย สุนขาฯ ยถา หิ ธารุณฺโหปิ ปสฺสาโว ‘‘ปูติมุตฺต’’นฺติ, ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’’ติ, โกมลาปิ คโลจิลตา ‘‘ปูติลตา’’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘‘ปูติกาโย’’ติ วุจฺจติ, เอวเมวํ วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘‘กุกฺกุโร’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา มหลฺลกา กายพลูปปนฺนาปิ เต ‘‘กุกฺกุรา’’ตฺเวว วุตฺตาฯ วทฺธาติ วฑฺฒิตาฯ โกเลยฺยกาติ ราชกุเล ชาตา สมฺภูตา สํวฑฺฒาฯ วณฺณพลูปปนฺนาติ สรีรวณฺเณน เจว กายพเลน จ สมฺปนฺนาฯ เตเม น วชฺฌาติ เต อิเม สสฺสามิกา สารกฺขา น วชฺฌาฯ มยมสฺม วชฺฌาติ อสฺสามิกา อนารกฺขา มยํ วชฺฌา นาม ชาตาฯ นายํ สฆจฺจาติ เอวํ สนฺเต อยํ อวิเสเสน สฆจฺจา นาม น โหติฯ

ทุพฺพลฆาติกายนฺติ อยํ ปน ทุพฺพลานํเยว ฆาตนโต ทุพฺพลฆาติกา นาม โหติฯ ราชูหิ นาม โจรา นิคฺคณฺหิตพฺพา, โน อโจราฯ อิธ ปน โจรานํ กิญฺจิ ภยํ นตฺถิ, อโจรา มรณํ ลภนฺติฯ อโห อิมสฺมิํ โลเก อยุตฺตํ วตฺตติ, อโห อธมฺโม วตฺตตีติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส วจรํ สุตฺวา อาห – ‘‘ชานาสิ ตฺวํ, ปณฺฑิต, อสุเกหิ นาม รถจมฺมํ ขาทิต’’นฺติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติฯ ‘‘เกหิ ขาทิต’’นฺติ? ‘‘ตุมฺหากํ เคเห วสนเกหิ โกเลยฺยกสุนเขหี’’ติฯ ‘‘กถํ เตหิ ขาทิตภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ? ‘‘อหํ เตหิ ขาทิตภาวํ ทสฺเสสามี’’ติฯ ‘‘ทสฺเสหิ ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกสุนเข อาหราเปตฺวา โถกํ ตกฺกญฺจ ทพฺพติณานิ จ อาหราเปถา’’ติฯ ราชา ตถา อกาสิฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘อิมานิ ติณานิ ตกฺเกน มทฺทาเปตฺวา เอเต สุนเข ปาเยถา’’ติ อาหฯ ราชา ตถา กตฺวา ปายาเปสิ, ปีตา ปีตา สุนขา สทฺธิํ จมฺเมหิ วมิํสุฯ ราชา ‘‘สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส พฺยากรณํ วิยา’’ติ ตุฏฺโฐ โพธิสตฺตสฺส เสตจฺฉตฺเตน ปูชํ อกาสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติยา’’ติอาทีหิ (ชา. 2.17.39) เตสกุณชาตเก อาคตาหิ ทสหิ ธมฺมจริยคาถาหิ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา เสตจฺฉตฺตํ รญฺโญว ปฏิอทาสิฯ

ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา โพธิสตฺตํ อาทิํ กตฺวา สพฺพสุนขานํ อตฺตโน โภชนสทิสเมว นิจฺจภตฺตํ ปฏฺฐเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐิโต ยาวตายุกํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิฯ กุกฺกุโรวาโท ทส วสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติฯ โพธิสตฺโตปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว ญาตกานํ อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อวเสสา ปริสา พุทฺธปริสา, กุกฺกุรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุกฺกุรชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[23] 3. โภชาชานียชาตกวณฺณนา

อปิ ปสฺเสน เสมาโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ วีริยํ อกํสุ, ปหารํ ลทฺธาปิ เนว โอสฺสชิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โภชาชานียสินฺธวกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพาลงฺการสมฺปนฺโน พาราณสิรญฺโญ มงฺคลสฺโส อโหสิฯ โส สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยํเยว นานคฺครสสมฺปนฺนํ ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ ภุญฺชติ, จาตุชฺชาติกคนฺธูปลิตฺตายเมว ภูมิยํ ติฏฺฐติ, ตํ ฐานํ รตฺตกมฺพลสาณิปริกฺขิตฺตํ อุปริ สุวณฺณตารกขจิตเจลวิตานํ สโมสริตคนฺธทามมาลาทามํ อวิชหิตคนฺธเตลปทีปํ โหติฯ พาราณสิรชฺชํ ปน อปตฺเถนฺตา ราชาโน นาม นตฺถิฯ เอกํ สมยํ สตฺต ราชาโน พาราณสิํ ปริกฺขิปิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ พาราณสิรญฺโญ ปณฺณํ เปเสสุํฯ ราชา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กโรม, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ ตาว อาทิโตว ยุทฺธาย น คนฺตพฺพํ, อสุกํ นาม อสฺสาโรหํ เปเสตฺวา ยุทฺธํ กาเรถ, ตสฺมิํ อสกฺโกนฺเต ปจฺฉา ชานิสฺสามา’’ติฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, สตฺตหิ ราชูหิ สทฺธิํ ยุทฺธํ กาตุ’’นฺติ อาหฯ ‘‘เทว, สเจ โภชาชานียสินฺธวํ ลภามิ, ติฏฺฐนฺตุ สตฺต ราชาโน, สกลชมฺพุทีเป ราชูหิปิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตาต, โภชาชานียสินฺธโว วา โหตุ อญฺโญ วา, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คเหตฺวา ยุทฺธํ กโรหี’’ติฯ

โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห โภชาชานียสินฺธวํ อาหราเปตฺวา สุวมฺมิตํ กตฺวา อตฺตนาปิ สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ขคฺคํ พนฺธิตฺวา สินฺธวปิฏฺฐิวรคโต นครา นิกฺขมฺม วิชฺชุลตา วิย จรมาโน ปฐมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา เอกํ ราชานํ ชีวคฺคาหเมว คเหตฺวา อาคนฺตฺวา นคเร พลสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปุน คนฺตฺวา ทุติยํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา ตถา ตติยนฺติ เอวํ ปญฺจ ราชาโน ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ฉฏฺฐํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา ฉฏฺฐสฺส รญฺโญ คหิตกาเล โภชาชานีโย ปหารํ ลภติ, โลหิตํ ปคฺฆรติ, เวทนา พลวติโย วตฺตนฺติฯ อสฺสาโรโห ตสฺส ปหฏภาวํ ญตฺวา โภชาชานียสินฺธวํ ราชทฺวาเร นิปชฺชาเปตฺวา สนฺนาหํ สิถิลํ กตฺวา อญฺญํ อสฺสํ สนฺนยฺหิตุํ อารทฺโธฯ โพธิสตฺโต มหาผาสุกปสฺเสน นิปนฺโนว อกฺขีนิ อุมฺมิเลตฺวา อสฺสาโรหํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อญฺญํ อสฺสํ สนฺนยฺหติ, อยญฺจ อสฺโส สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คณฺหิตุํ น สกฺขิสฺสติ, มยา กตกมฺมญฺจ นสฺสิสฺสติ, อปฺปฏิสโม อสฺสาโรโหปิ นสฺสิสฺสติ, ราชาปิ ปรหตฺถํ คมิสฺสติ, ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ อสฺโส สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คเหตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ นิปนฺนโกว อสฺสาโรหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม อสฺสาโรห, สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คเหตุํ สมตฺโถ ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ อสฺโส นาม นตฺถิ, นาหํ มยา กตกมฺมํ นาเสสฺสามิ, มมญฺเญว อุฏฺฐาเปตฺวา สนฺนยฺหาหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[23]

‘‘อปิ ปสฺเสน เสมาโน, สลฺเลภิ สลฺลลีกโต;

เสยฺโยว วฬวา โภชฺโฌ, ยุญฺช มญฺเญว สารถี’’ติฯ

ตตฺถ อปิ ปสฺเสน เสมาโนติ เอเกน ปสฺเสน สยมานโกปิฯ สลฺเลภิ สลฺลลีกโตติ สลฺเลหิ วิทฺโธปิ สมาโนฯ เสยฺโยว วฬวา โภชฺโฌติ วฬวาติ สินฺธวกุเลสุ อชาโต ขลุงฺกสฺโสฯ โภชฺโฌติ โภชาชานียสินฺธโวฯ อิติ เอตสฺมา วฬวา สลฺเลหิ วิทฺโธปิ โภชาชานียสินฺธโวว เสยฺโย วโร อุตฺตโมฯ ยุญฺช มญฺเญว สารถีติ ยสฺมา เอว คโตปิ อหเมว เสยฺโย, ตสฺมา มมญฺเญว โยเชหิ, มํ วมฺเมหีติ วทติฯ

อสฺสาโรโห โพธิสตฺตํ อุฏฺฐาเปตฺวา วณํ พนฺธิตฺวา สุสนฺนทฺธํ สนฺนยฺหิตฺวา ตสฺส ปิฏฺฐิยํ นิสีทิตฺวา สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ราชพลสฺส นิยฺยาเทสิ, โพธิสตฺตมฺปิ ราชทฺวารํ อานยิํสุฯ ราชา ตสฺส ทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิฯ

มหาสตฺโต ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, สตฺต ราชาโน มา ฆาตยิตฺถ, สปถํ กาเรตฺวา วิสฺสชฺเชถ, มยฺหญฺจ อสฺสาโรหสฺส จ ทาตพฺพํ ยสํ อสฺสาโรหสฺเสว เทถ , สตฺต ราชาโน คเหตฺวา ทินฺนโยธํ นาม นาเสตุํ น วฏฺฏติฯ ตุมฺเหปิ ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรถา’’ติฯ เอวํ โพธิสตฺเตน รญฺโญ โอวาเท ทินฺเน โพธิสตฺตสฺส สนฺนาหํ โมจยิํสุ, โส สนฺนาเห มุตฺตมตฺเตเยว นิรุชฺฌิฯ ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา อสฺสาโรหสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา สตฺต ราชาโน ปุน อตฺตนฺโน อทุพฺภาย สปถํ กาเรตฺวา สกสกฏฺฐานานิ เปเสตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ วีริยํ อกํสุ, เอวรูปํ ปหารํ ลทฺธาปิ น โอสฺสชิํสุ, ตฺวํ ปน เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสี’’ติ วตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อสฺสาโรโห สาริปุตฺโต, โภชาชานียสินฺธโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โภชาชานียชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[24] 4. อาชญฺญชาตกวณฺณนา

ยทา ยทาติ อิทมฺปิ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ ลทฺธปฺปหาราปิ หุตฺวา วีริยํ อกํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ปุริมนเยเนว สตฺต ราชาโน นครํ ปริวารยิํสุฯ อเถโก รถิกโยโธ ทฺเว ภาติกสินฺธเว รเถ โยเชตฺวา นครา นิกฺขมฺม ฉ พลโกฏฺฐเก ภินฺทิตฺวา ฉ ราชาโน อคฺคเหสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เชฏฺฐกอสฺโส ปหารํ ลภิฯ

รถิโก รถํ เปเสนฺโต ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา เชฏฺฐภาติกํ รถา โมเจตฺวา สนฺนาหํ สิถิลํ กตฺวา เอเกเนว ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา อญฺญํ อสฺสํ สนฺนยฺหิตุํ อารทฺโธฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว จินฺเตตฺวา รถิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิปนฺนโกว อิมํ คาถมาห –

[24]

‘‘ยทา ยทา ยตฺถ ยทา, ยตฺถ ยตฺถ ยทา ยทา;

อาชญฺโญ กุรุเต เวคํ, หายนฺติ ตตฺถ วาฬวา’’ติฯ

ตตฺถ ยทา ยทาติ ปุพฺพณฺหาทีสุ ยสฺมิํ ยสฺมิํ กาเลฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเน มคฺเค วา สงฺคามสีเส วาฯ ยทาติ ยสฺมิํ ขเณฯ ยตฺถ ยตฺถาติ สตฺตนฺนํ พลโกฏฺฐกานํ วเสน พหูสุ ยุทฺธมณฺฑเลสุฯ ยทา ยทาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ กาเล ปหารํ ลทฺธกาเล วา อลทฺธกาเล วาฯ อาชญฺโญ กุรุเต เวคนฺติ สารถิสฺส จิตฺตรุจิตํ การณํ อาชานนสภาโว อาชญฺโญ วรสินฺธโว เวคํ กโรติ วายมติ วีริยํ อารภติฯ หายนฺติ ตตฺถ วาฬวาติ ตสฺมิํ เวเค กริยมาเน อิตเร วฬวสงฺขาตา ขฬุงฺกสฺสา หายนฺติ ปริหายนฺติ, ตสฺมา อิมสฺมิํ รเถ มํเยว โยเชหีติ อาหฯ

สารถิ โพธิสตฺตํ อุฏฺฐาเปตฺวา รเถ โยเชตฺวา สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ อาทาย รถํ เปเสนฺโต ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา สินฺธวํ โมเจสิฯ โพธิสตฺโต เอเกน ปสฺเสน นิปนฺโน ปุริมนเยเนว รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา นิรุชฺฌิฯ ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา สารถิสฺส สมฺมานํ กตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, อสฺโส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ

อาชญฺญชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[25] 5. ติตฺถชาตกวณฺณนา

อญฺญมญฺเญหิ ติตฺเถหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติสฺส สทฺธิวิหาริกํ เอกํ สุวณฺณการปุพฺพกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อาสยานุสยญาณญฺหิ พุทฺธานํเยว โหติ, น อญฺเญสํฯ ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน อาสยานุสยญาณสฺส นตฺถิตาย สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยานุสยํ อชานนฺโต อสุภกมฺมฏฺฐานเมว กเถสิ, ตสฺส ตํ น สปฺปายมโหสิฯ กสฺมา? โส กิร ปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ สุวณฺณการเคเหเยว ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, อถสฺส ทีฆรตฺตํ ปริสุทฺธสุวณฺณทสฺสนวเสน ปริจิตตฺตา อสุภํ น สปฺปายมโหสิฯ โส ตตฺถ นิมิตฺตมตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต จตฺตาโร มาเส เขเปสิฯ

ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส อรหตฺตํ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อทฺธา อยํ พุทฺธเวเนยฺโย ภวิสฺสติ, ตถาคตสฺส สนฺติกํ เนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปาโตว ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ สตฺถา ‘‘กิํ นุ โข, สาริปุตฺต, เอกํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิมสฺส กมฺมฏฺฐานํ อทาสิํ, อยํ ปน จตูหิ มาเสหิ นิมิตฺตมตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทสิ, สฺวาหํ ‘พุทฺธเวเนยฺโย เอโส ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาทาย อาคโต’’ติฯ ‘‘สาริปุตฺต, กตรํ ปน เต กมฺมฏฺฐานํ สทฺธิวิหาริกสฺส ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อสุภกมฺมฏฺฐานํ ภควา’’ติฯ ‘‘สาริปุตฺต, นตฺถิ ตว สนฺตาเน อาสยานุสยญาณํ, คจฺฉ, ตฺวํ สายนฺหสมเย อาคนฺตฺวา ตว สทฺธิวิหาริกํ อาทาย คจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ เอวํ สตฺถา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ตสฺส ภิกฺขุสฺส มนาปํ จีวรญฺจ นิวาสนญฺจ ทาเปตฺวา ตํ อาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปณีตํ ขาทนียโภชนียํ ทาเปตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวา คนฺธกุฏิยํ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย ตํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา วิหารจาริกํ จรมาโน อมฺพวเน เอกํ โปกฺขรณิํ มาเปตฺวา ตตฺถ มหนฺตํ ปทุมินิคจฺฉํ, ตตฺราปิ จ มหนฺตํ เอกํ ปทุมปุปฺผํ มาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขุ อิมํ ปุปฺผํ โอโลเกนฺโต นิสีทา’’ติ นิสีทาเปตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ

โส ภิกฺขุ ตํ ปุปฺผํ ปุนปฺปุนํ โอโลเกติฯ ภควา ตํ ปุปฺผํ ชรํ ปาเปสิ, ตํ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ชรํ ปตฺวา วิวณฺณํ อโหสิฯ

อถสฺส ปริยนฺตโต ปฏฺฐาย ปตฺตานิ ปตนฺตานิ มุหุตฺเตน สพฺพานิ ปติํสุฯ ตโต กิญฺชกฺขํ ปติ, กณฺณิกาว อวสิสฺสิฯ โส ภิกฺขุ ตํ ปสฺสนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ ปทุมปุปฺผํ อิทาเนว อภิรูปํ อโหสิ ทสฺสนียํ, อถสฺส วณฺโณ ปริณโต, ปตฺตานิ จ กิญฺจกฺขญฺจ ปติตํ, กณฺณิกามตฺตเมว อวสิฏฺฐํ, เอวรูปสฺส นาม ปทุมสฺส ชรา ปตฺตา, มยฺหํ สรีรสฺส กิํ น ปาปุณิสฺสติ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิฯ สตฺถา ‘‘ตสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ญตฺวา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ ผริตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;

สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติฯ (ธ. ป. 285);

โส ภิกฺขุ คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘มุตฺโต วตมฺหิ สพฺพภเวหี’’ติ จินฺเตตฺวา –

‘‘โส วุตฺถวาโส ปริปุณฺณมานโส, ขีณาสโว อนฺติมเทหธารี;

วิสุทฺธสีโล สุสมาหิตินฺทฺริโย, จนฺโท ยถา ราหุมุขา ปมุตฺโตฯ

‘‘สโมตตํ โมหมหนฺธการํ, วิโนทยิํ สพฺพมลํ อเสสํ;

อาโลกปชฺโชตกโร ปภงฺกโร, สหสฺสรํสี วิย ภาณุมา นเภ’’ติฯ –

อาทีหิ คาถาหิ อุทานํ อุทาเนสิฯ อุทาเนตฺวา จ ปน คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิฯ เถโรปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ คเหตฺวา อคมาสิฯ อยํ ปวตฺติ ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากฏา ชาตาฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ ทสพลสฺส คุเณ วณฺณยมานา นิสีทิํสุ – ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร อาสยานุสยญาณสฺส อภาเวน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยํ น ชานาติ, สตฺถา ปน ญตฺวา เอกทิวเสเนว ตสฺส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, อโห พุทฺธา นาม มหานุภาวา’’ติฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ภควา อญฺญาย กถาย, ตุมฺหากญฺเญว ปน ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยานุสยญาณกถายา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอตํ อจฺฉริยํ, สฺวาหํ เอตรหิ พุทฺโธ หุตฺวา ตสฺส อาสยํ ชานามิ, ปุพฺเพปาหํ ตสฺส อาสยํ ชานามิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตํ ราชานํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ อนุสาสติฯ ตทา รญฺโญ มงฺคลอสฺสนฺหานติตฺเถ อญฺญตรํ วฬวํ ขฬุงฺกสฺสํ นฺหาเปสุํฯ มงฺคลสฺโส วฬเวน นฺหานติตฺถํ โอตาริยมาโน ชิคุจฺฉิตฺวา โอตริตุํ น อิจฺฉิฯ อสฺสโคปโก คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ ‘‘เทว, มงฺคลสฺโส ติตฺถํ โอตริตุํ น อิจฺฉตี’’ติฯ ราชา โพธิสตฺตํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ปณฺฑิต, ชานาหิ เกน การเณน อสฺโส ติตฺถํ โอตาริยมาโน น โอตรตี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ นทีตีรํ คนฺตฺวา อสฺสํ โอโลเกตฺวา นิโรคภาวมสฺส ญตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน อยํ อิมํ ติตฺถํ น โอตรตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปฐมตรํ เอตฺถ อญฺโญ นฺหาปิโต ภวิสฺสติ, เตเนส ชิคุจฺฉมาโน ติตฺถํ น โอตรติ มญฺเญ’’ติ จินฺเตตฺวา อสฺสโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ, อิมสฺมิํ ติตฺเถ กํ ปฐมํ นฺหาปยิตฺถา’’ติ? ‘‘อญฺญตรํ วฬวสฺสํ, สามี’’ติฯ

โพธิสตฺโต ‘‘เอส อตฺตโน สินฺธวตาย ชิคุจฺฉนฺโต เอตฺถ นฺหายิตุํ น อิจฺฉติ, อิมํ อญฺญติตฺเถ นฺหาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส อาสยํ ญตฺวา ‘‘โภ อสฺสโคปก, สปฺปิมธุผาณิตาทิภิสงฺขตปายาสมฺปิ ตาว ปุนปฺปุนํ ภุญฺชนฺตสฺส ติตฺติ โหติฯ อยํ อสฺโส พหู วาเร อิธ ติตฺเถ นฺหาโต, อญฺญมฺปิ ตาว นํ ติตฺถํ โอตาเรตฺวา นฺหาเปถ จ ปาเยถ จา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[25]

‘‘อญฺญมญฺเญหิ ติตฺเถหิ, อสฺสํ ปาเยหิ สารถิ;

อจฺจาสนสฺส ปุริโส, ปายาสสฺสปิ ตปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ อญฺญมญฺเญหีติ อญฺเญหิ อญฺเญหิฯ ปาเยหีติ เทสนาสีสเมตํ, นฺหาเปหิ จ ปาเยหิ จาติ อตฺโถฯ

อจฺจาสนสฺสาติ กรณตฺเถ สามิวจนํ , อติอสเนน อติภุตฺเตนาติ อตฺโถฯ ปายาสสฺสปิ ตปฺปตีติ สปฺปิอาทีหิ อภิสงฺขเตน มธุรปายาเสน ตปฺปติ ติตฺโต โหติ, ธาโต สุหิโต น ปุน ภุญฺชิตุกามตํ อาปชฺชติฯ ตสฺมา อยมฺปิ อสฺโส อิมสฺมิํ ติตฺเถ นิพทฺธํ นฺหาเนน ปริยตฺติํ อาปนฺโน ภวิสฺสติ, อญฺญตฺถ นํ นฺหาเปถาติฯ

เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสฺสํ อญฺญติตฺถํ โอตาเรตฺวา ปายิํสุ เจว นฺหาปยิํสุ จฯ โพธิสตฺโต อสฺสสฺส ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหานกาเล รญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ ราชา ‘‘กิํ, ตาต, อสฺโส นฺหาโต จ ปีโต จา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘ปฐมํ กิํ การณา น อิจฺฉตี’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ สพฺพํ อาจิกฺขิฯ ราชา ‘‘เอวรูปสฺส ติรจฺฉานสฺสาปิ นาม อาสยํ ชานาติ, อโห ปณฺฑิโต’’ติ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมเมว คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อหํ เอตสฺส อิทาเนว อาสยํ ชานามิ, ปุพฺเพปิ ชานามิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มงฺคลอสฺโส อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ติตฺถชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[26] 6. มหิฬามุขชาตกวณฺณนา

ปุราณโจราน วโจ นิสมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺโต อชาตสตฺตุกุมารํ ปสาเทตฺวา ลาภสกฺการํ นิปฺผาเทสิฯ อชาตสตฺตุกุมาโร เทวทตฺตสฺส คยาสีเส วิหารํ กาเรตฺวา นานคฺครเสหิ ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนสฺส ทิวเส ทิวเส ปญฺจ ถาลิปากสตานิ อภิหริฯ ลาภสกฺการํ นิสฺสาย เทวทตฺตสฺส ปริวาโร มหนฺโต ชาโต, เทวทตฺโต ปริวาเรน สทฺธิํ วิหาเรเยว โหติฯ เตน สมเยน ราชคหวาสิกา ทฺเว สหายาฯ เตสุ เอโก สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิโต, เอโก เทวทตฺตสฺสฯ เต อญฺญมญฺญํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนปิ ปสฺสนฺติ, วิหารํ คนฺตฺวาปิ ปสฺสนฺติเยวฯ

อเถกทิวสํ เทวทตฺตสฺส นิสฺสิตโก อิตรํ อาห – ‘‘อาวุโส, กิํ ตฺวํ เทวสิกํ เสเทหิ มุจฺจมาเนหิ ปิณฺฑาย จรสิ, เทวทตฺโต คยาสีสวิหาเร นิสีทิตฺวาว นานคฺครเสหิ สุโภชนํ ภุญฺชติ, เอวรูโป อุปาโย นตฺถิ, กิํ ตฺวํ ทุกฺขํ อนุโภสิ, กิํ เต ปาโตว คยาสีสํ อาคนฺตฺวา สอุตฺตริภงฺคํ ยาคุํ ปิวิตฺวา อฏฺฐารสวิธํ ขชฺชกํ ขาทิตฺวา นานคฺครเสหิ สุโภชนํ ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? โส ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน คนฺตุกาโม หุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา กาลสฺเสว เวฬุวนํ อาคจฺฉติฯ โส สพฺพกาลํ ปฏิจฺฉาเทตุํ นาสกฺขิ, ‘‘คยาสีสํ คนฺตฺวา เทวทตฺตสฺส ปฏฺฐปิตํ ภตฺตํ ภุญฺชตี’’ติ น จิรสฺเสว ปากโฏ ชาโต ฯ อถ นํ สหายา ปุจฺฉิํสุ ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ อาวุโส, เทวทตฺตสฺส ปฏฺฐปิตํ ภตฺตํ ภุญฺชสี’’ติฯ ‘‘โก เอวมาหา’’ติ? ‘‘อสุโก จ อสุโก จา’’ติฯ ‘‘สจฺจํ อหํ อาวุโส คยาสีสํ คนฺตฺวา ภุญฺชามิ, น ปน เม เทวทตฺโต ภตฺตํ เทติ, อญฺเญ มนุสฺสา เทนฺตี’’ติฯ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต พุทฺธานํ ปฏิกณฺฏโก ทุสฺสีโล อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา อธมฺเมน อตฺตโน ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทสิ, ตฺวํ เอวรูเป นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชสิ, เอหิ ตํ สตฺถุ สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ ตํ ภิกฺขุํ อาทาย ธมฺมสภํ อาคมิํสุฯ

สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, เอตํ ภิกฺขุํ อนิจฺฉนฺตญฺเญว อาทาย อาคตตฺถา’’ติ? ‘‘อาม ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชตี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘น ภนฺเต, เทวทตฺโต มยฺหํ เทติ, อญฺเญ มนุสฺสา เทนฺติ, ตมหํ ภุญฺชามี’’ติฯ สตฺถา ‘‘มา ภิกฺขุ เอตฺถ ปริหารํ กริ, เทวทตฺโต อนาจาโร ทุสฺสีโล, กถญฺหิ นาม ตฺวํ อิธ ปพฺพชิตฺวา มม สาสนํ ภชนฺโตเยว เทวทตฺตสฺส ภตฺตํ ภุญฺชสิ, นิจฺจกาลมฺปิ ภชนสีลโกว ตฺวํ ทิฏฺฐทิฏฺเฐเยว ภชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิฯ ตทา รญฺโญ มหิฬามุโข นาม มงฺคลหตฺถี อโหสิ สีลวา อาจารสมฺปนฺโน, น กญฺจิ วิเหเฐติฯ

อเถกทิวสํ ตสฺส สาลาย สมีเป รตฺติภาคสมนนฺตเร โจรา อาคนฺตฺวา ตสฺส อวิทูเร นิสินฺนา โจรมนฺตํ มนฺตยิํสุ ‘‘เอวํ อุมฺมงฺโค ภินฺทิตพฺโพ, เอวํ สนฺธิจฺเฉทกมฺมํ กตฺตพฺพํ, อุมฺมงฺคญฺจ สนฺธิจฺเฉทญฺจ มคฺคสทิสํ ติตฺถสทิสํ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา ภณฺฑํ หริตุํ วฏฺฏติ, หรนฺเตน มาเรตฺวาว หริตพฺพํ, เอวํ อุฏฺฐาตุํ สมตฺโถ นาม น ภวิสฺสติ, โจเรน จ นาม สีลาจารยุตฺเตน น ภวิตพฺพํ, กกฺขเฬน ผรุเสน สาหสิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เอวํ มนฺเตตฺวา อญฺญมญฺญํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา อคมํสุฯ เอเตเนว อุปาเยน ปุนทิวเสปิ ปุนทิวเสปีติ พหู ทิวเส ตตฺถ อาคนฺตฺวา มนฺตยิํสุฯ โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘เต มํ สิกฺขาเปนฺตี’’ติ สญฺญาย ‘‘อิทานิ มยา กกฺขเฬน ผรุเสน สาหสิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ ตถารูโปว อโหสิฯ ปาโตว อาคตํ หตฺถิโคปกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ภูมิยํ โปเถตฺวา มาเรสิฯ อปรมฺปิ ตถา อปรมฺปิ ตถาติ อาคตาคตํ มาเรติเยวฯ

‘‘มหิฬามุโข อุมฺมตฺตโก ชาโต ทิฏฺฐทิฏฺเฐ มาเรตี’’ติ รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา โพธิสตฺตํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ ปณฺฑิต, ชานาหิ เกน การเณน โส ทุฏฺโฐ ชาโต’’ติฯ โพธิสตฺโต คนฺตฺวา ตสฺส สรีเร อโรคภาวํ ญตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน เอส ทุฏฺโฐ ชาโต’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อทฺธา อวิทูเร เกสญฺจิ วจนํ สุตฺวา ‘มํ เอเต สิกฺขาเปนฺตี’ติ สญฺญาย ทุฏฺโฐ ชาโต’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา หตฺถิโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ นุ โข หตฺถิสาลาย สมีเป รตฺติภาเค เกหิจิ กิญฺจิ กถิตปุพฺพ’’นฺติ? ‘‘อาม, สามิ, โจรา อาคนฺตฺวา กถยิํสู’’ติฯ โพธิสตฺโต คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ ‘‘เทว, อญฺโญ หตฺถิสฺส สรีเร วิกาโร นตฺถิ, โจรานํ กถํ สุตฺวา ทุฏฺโฐ ชาโต’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สีลวนฺเต สมณพฺราหฺมเณ หตฺถิสาลายํ นิสีทาเปตฺวา สีลาจารกถํ กถาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เอวํ กาเรหิ, ตาตา’’ติฯ

โพธิสตฺโต คนฺตฺวา สีลวนฺเต สมณพฺราหฺมเณ หตฺถิสาลายํ นิสีทาเปตฺวา ‘‘สีลกถํ กเถถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เต หตฺถิสฺส อวิทูเร นิสินฺนา ‘‘น โกจิ ปรามสิตพฺโพ น มาเรตพฺโพ, สีลาจารสมฺปนฺเนน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยยุตฺเตน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สีลกถํ กถยิํสุฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘มํ อิเม สิกฺขาเปนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย สีลวนฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ สีลวา อโหสิฯ

ราชา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ, ตาต, สีลวา ชาโต’’ติ ? โพธิสตฺโต ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เอวรูโป ทุฏฺฐหตฺถี ปณฺฑิเต นิสฺสาย โปราณกธมฺเมเยว ปติฏฺฐิโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[26]

‘‘ปุราณโจราน วโจ นิสมฺม, มหิฬามุโข โปถยมนฺวจารี;

สุสญฺญตานญฺหิ วโจ นิสมฺม, คชุตฺตโม สพฺพคุเณสุ อฏฺฐา’’ติฯ

ตตฺถ ปุราณโจรานนฺติ โปราณโจรานํฯ นิสมฺมาติ สุตฺวา, ปฐมํ โจรานํ วจนํ สุตฺวาติ อตฺโถฯ มหิฬามุโขติ หตฺถินิมุเขน สทิสมุโขฯ ยถา มหิฬา ปุรโต โอโลกิยมานา โสภติ, น ปจฺฉโต, ตถา โสปิ ปุรโต โอโลกิยมาโน โสภติฯ ตสฺมา ‘‘มหิฬามุโข’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โปถยมนฺวจารีติ โปถยนฺโต มาเรนฺโต อนุจารีฯ อยเมว วา ปาโฐฯ สุสญฺญตานนฺติ สุฏฺฐุ สญฺญตานํ สีลวนฺตานํฯ คชุตฺตโมติ อุตฺตมคโช มงฺคลหตฺถีฯ สพฺพคุเณสุ อฏฺฐาติ สพฺเพสุ โปราณคุเณสุ ปติฏฺฐิโตฯ ราชา ‘‘ติรจฺฉานคตสฺสาปิ อาสยํ ชานาตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ โส ยาวตายุกํ ฐตฺวา สทฺธิํ โพธิสตฺเตน ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ภิกฺขุ ทิฏฺฐทิฏฺเฐเยว ภชิ, โจรานํ วจนํ สุตฺวา โจเร ภชิ, ธมฺมิกานํ วจนํ สุตฺวา ธมฺมิเก ภชี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหิฬามุโข วิปกฺขเสวกภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหิฬามุขชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[27] 7. อภิณฺหชาตกวณฺณนา

นาลํ กพฬํ ปทาตเวติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุปาสกญฺจ มหลฺลกตฺเถรญฺจ อารพฺภ กเถสิ ฯ สาวตฺถิยํ กิร ทฺเว สหายกาฯ เตสุ เอโก ปพฺพชิตฺวา เทวสิกํ อิตรสฺส ฆรํ คจฺฉติฯ โส ตสฺส ภิกฺขํ ทตฺวา สยมฺปิ ภุญฺชิตฺวา เตเนว สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ยาว สูริยตฺถงฺคมนา อาลาปสลฺลาเปน นิสีทิตฺวา นครํ ปวิสติ, อิตโรปิ นํ ยาว นครทฺวารา อนุคนฺตฺวา นิวตฺตติฯ โส เตสํ วิสฺสาโส ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู เตสํ วิสฺสาสกถํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ, เต ‘‘อิมาย นาม, ภนฺเต’’ติ กถยิํสุฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อิเม วิสฺสาสิกา, ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิกาเยว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิฯ ตทา เอโก กุกฺกุโร มงฺคลหตฺถิสาลํ คนฺตฺวา มงฺคลหตฺถิสฺส ภุญฺชนฏฺฐาเน ปติตานิ ภตฺตสิตฺถานิ ขาทติฯ โส เตเนว โภชเนน สํวทฺธมาโน มงฺคลหตฺถิสฺส วิสฺสาสิโก ชาโต หตฺถิสฺเสว สนฺติเก ภุญฺชติ, อุโภปิ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกนฺติฯ โส หตฺถี นํ โสณฺฑาย คเหตฺวา อปราปรํ กโรนฺโต กีฬติ, อุกฺขิปิตฺวา กุมฺเภ ปติฏฺฐาเปติฯ อเถกทิวสํ เอโก คามิกมนุสฺโส หตฺถิโคปกสฺส มูลํ ทตฺวา ตํ กุกฺกุรํ อาทาย อตฺตโน คามํ อคมาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โส หตฺถี กุกฺกุรํ อปสฺสนฺโต เนว ขาทติ น ปิวติ น นฺหายติฯ ตมตฺถํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา โพธิสตฺตํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ ปณฺฑิต, ชานาหิ กิํการณา หตฺถี เอวํ กโรตี’’ติฯ

โพธิสตฺโต หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิสฺส ทุมฺมนภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมสฺส สรีเร โรโค น ปญฺญายติ, เกนจิ ปนสฺส สทฺธิํ มิตฺตสนฺถเวน ภวิตพฺพํ, ตํ อปสฺสนฺโต เอส มญฺเญ โสกาภิภูโต’’ติ หตฺถิโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺส เกนจิ สทฺธิํ วิสฺสาโส’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถิ สามิ เอเกน สุนเขน สทฺธิํ พลวา เมตฺตี’’ติฯ ‘‘กหํ โส เอตรหี’’ติ? ‘‘เอเกน มนุสฺเสน นีโต’’ติฯ ‘‘ชานาถ ปนสฺส นิวาสนฏฺฐาน’’นฺติ? ‘‘น ชานาม, สามี’’ติฯ

โพธิสตฺโต รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘นตฺถิ, เทว, หตฺถิสฺส โกจิ อาพาโธ , เอเกน ปนสฺส สุนเขน สทฺธิํ พลววิสฺสาโส , ตํ อปสฺสนฺโต น ภุญฺชติ มญฺเญ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[27]

‘‘นาลํ กพฬํ ปทาตเว, น จ ปิณฺฑํ น กุเส น ฆํสิตุํ;

มญฺญามิ อภิณฺหทสฺสนา, นาโค สฺเนหมกาสิ กุกฺกุเร’’ติฯ

ตตฺถ นาลนฺติ น สมตฺโถฯ กพฬนฺติ โภชนกาเล ปฐมเมว ทินฺนํ กฏุกกพฬํฯ ปทาตเวติ ปอาทาตเว, สนฺธิวเสน อาการโลโป เวทิตพฺโพ, คเหตุนฺติ อตฺโถฯ น จ ปิณฺฑนฺติ วฑฺเฒตฺวา ทียมานํ ภตฺตปิณฺฑมฺปิ นาลํ คเหตุํฯ น กุเสติ ขาทนตฺถาย ทินฺนานิ ติณานิปิ นาลํ คเหตุํฯ น ฆํสิตุนฺติ นฺหาปิยมาโน สรีรมฺปิ ฆํสิตุํ นาลํฯ เอวํ ยํ ยํ โส หตฺถี กาตุํ น สมตฺโถ, ตํ ตํ สพฺพํ รญฺโญ อาโรเจตฺวา ตสฺส อสมตฺถภาเว อตฺตนา สลฺลกฺขิตการณํ อาโรเจนฺโต ‘‘มญฺญามี’’ติอาทิมาหฯ

ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กาตพฺพํ ปณฺฑิตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘‘อมฺหากํ กิร มงฺคลหตฺถิสฺส สหายํ สุนขํ เอโก มนุสฺโส คเหตฺวา คโต, ยสฺส ฆเร ตํ สุนขํ ปสฺสนฺติ, ตสฺส อยํ นาม ทณฺโฑ’ติ เภริํ จราเปถ เทวา’’ติฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา โส ปุริโส สุนขํ วิสฺสชฺเชสิ, สุนโข เวเคนาคนฺตฺวา หตฺถิสฺส สนฺติกเมว อคมาสิฯ หตฺถี ตํ โสณฺฑาย คเหตฺวา กุมฺเภ ฐเปตฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา กุมฺภา โอตาเรตฺวา เตน ภุตฺเต ปจฺฉา อตฺตนาปิ ภุญฺชิฯ ‘‘ติรจฺฉานคตสฺส อาสยํ ชานาตี’’ติ ราชา โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิเม อิทาเนว วิสฺสาสิกา, ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิกาเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา จตุสจฺจกถาย วินิวฏฺเฏตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ อิทํ จตุสจฺจกถาย วินิวฏฺฏนํ นาม สพฺพชาตเกสุปิ อตฺถิเยวฯ

มยํ ปน ยตฺถสฺส อานิสํโส ปญฺญายติ , ตตฺเถว ทสฺสยิสฺสามฯ

ตทา สุนโข อุปาสโก อโหสิ, หตฺถี มหลฺลกตฺเถโร, ราชา อานนฺโท, อมจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

อภิณฺหชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[28] 8. นนฺทิวิสาลชาตกวณฺณนา

มนุญฺญเมว ภาเสยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉพฺพคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ โอมสวาทํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย ฉพฺพคฺคิยา กลหํ กโรนฺตา เปสเล ภิกฺขู ขุํเสนฺติ วมฺเภนฺติ โอวิชฺฌนฺติ, ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติฯ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ฉพฺพคฺคิเย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ภิกฺขโว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต วิครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ผรุสวาจา นาม ติรจฺฉานคตานมฺปิ อมนาปา, ปุพฺเพปิ เอโก ติรจฺฉานคโต อตฺตานํ ผรุเสน สมุทาจรนฺตํ สหสฺสํ ปราเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ คนฺธารราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต โคโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ อถ นํ ตรุณวจฺฉกกาเลเยว เอโก พฺราหฺมโณ โคทกฺขิณาทายกานํ สนฺติกา ลภิตฺวา ‘‘นนฺทิวิสาโล’’ติ นามํ กตฺวา ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สมฺปิยายมาโน ยาคุภตฺตาทีนิ ทตฺวา โปเสสิฯ โพธิสตฺโต วยปฺปตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมินา พฺราหฺมเณน กิจฺเฉน ปฏิชคฺคิโต, มยา จ สทฺธิํ สกลชมฺพุทีเป อญฺโญ สมธุโร โคโณ นาม นตฺถิ, ยํนูนาหํ อตฺตโน พลํ ทสฺเสตฺวา พฺราหฺมณสฺส โปสาวนิยํ ทเทยฺย’’นฺติ โส เอกทิวสํ พฺราหฺมณํ อาห ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, เอกํ โควิตฺตกเสฏฺฐิํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘มยฺหํ พลิพทฺโท อติพทฺธํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏตี’ติ วตฺวา สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรหี’’ติฯ โส พฺราหฺมโณ เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสิ ‘‘อิมสฺมิํ นคเร กสฺส โคโณ ถามสมฺปนฺโน’’ติฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘อสุกสฺส จ อสุกสฺส จา’’ติ วตฺวา ‘‘สกลนคเร ปน อมฺหากํ โคเณหิ สทิโส นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ

พฺราหฺมโณ ‘‘มยฺหํ เอโก โคโณ อติพทฺธํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏตุํ สมตฺโถ อตฺถี’’ติ อาหฯ เสฏฺฐิ คหปติ ‘‘กุโต เอวรูโป โคโณ’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ‘‘มยฺหํ เคเห อตฺถี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อพฺภุตํ กโรหี’’ติฯ ‘‘สาธุ กโรมี’’ติ สหสฺเสน อพฺภุตํ อกาสิฯ

โส สกฏสตํ วาลุกาสกฺขรปาสาณานํเยว ปูเรตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา สพฺพานิ อกฺขพนฺธนโยตฺเตน เอกโต พนฺธิตฺวา นนฺทิวิสาลํ นฺหาเปตฺวา คนฺธปญฺจงฺคุลิกํ กตฺวา กณฺเฐ มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา ปุริมสกฏธุเร เอกกเมว โยเชตฺวา สยํ ธุเร นิสีทิตฺวา ปโตทํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘คจฺฉ กูฏ, วหสฺสุ กูฏา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘อยํ มํ อกูฏํ กูฏวาเทน สมุทาจรตี’’ติ จตฺตาโร ปาเท ถมฺเภ วิย นิจฺจเล กตฺวา อฏฺฐาสิฯ เสฏฺฐิ ตงฺขณญฺเญว พฺราหฺมณํ สหสฺสํ อาหราเปสิฯ พฺราหฺมโณ สหสฺสปราชิโต โคณํ มุญฺจิตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา โสกาภิภูโต นิปชฺชิฯ นนฺทิวิสาโล จริตฺวา อาคโต พฺราหฺมณํ โสกาภิภูตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ, พฺราหฺมณ, นิทฺทายสี’’ติ อาหฯ ‘‘กุโต เม, นิทฺทา, สหสฺสปราชิตสฺสาติ, พฺราหฺมณ, มยา เอตฺตกํ กาลํ ตว เคเห วสนฺเตน อตฺถิ กิญฺจิ ภาชนํ วา ภินฺทิตปุพฺพํ, โกจิ วา มทฺทิตปุพฺโพ, อฏฺฐาเน วา ปน อุจฺจารปสฺสาโว กตปุพฺโพ’’ติ? ‘‘นตฺถิ ตาตา’’ติฯ อถ ตฺวํ มํ กสฺมา กูฏวาเทน สมุทาจรสิ, ตเวเวโส โทโส, มยฺหํ โทโส นตฺถิ, คจฺฉ, เตน สทฺธิํ ทฺวีหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ กโรหิ, เกวลํ มํ อกูฏํ กูฏวาเทน มา สมุทาจรสีติฯ

พฺราหฺมโณ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คนฺตฺวา ทฺวีหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ กตฺวา ปุริมนเยเนว สกฏสตํ อติพนฺธิตฺวา นนฺทิวิสาลํ มณฺเฑตฺวา ปุริมสกฏธุเร โยเชสิฯ กถํ โยเชสีติ? ยุคํ ธุเร นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา เอกาย โกฏิยา นนฺทิวิสาลํ โยเชตฺวา เอกํ โกฏิํ ธุรโยตฺเตน ปลิเวเฐตฺวา ยุคโกฏิญฺจ อกฺขปาทญฺจ นิสฺสาย มุณฺฑรุกฺขทณฺฑกํ ทตฺวา เตน โยตฺเตน นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา ฐเปสิฯ เอวญฺหิ กเต ยุคํ เอตฺโต วา อิโต วา น คจฺฉติ, สกฺกา โหติ เอเกเนว โคเณน อากฑฺฒิตุํฯ อถสฺส พฺราหฺมโณ ธุเร นิสีทิตฺวา นนฺทิวิสาลสฺส ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘คจฺฉ ภทฺร, วหสฺสุ, ภนฺทฺรา’’ติ อาหฯ

โพธิสตฺโต อติพทฺธํ สกฏสตํ เอกเวเคเนว อากฑฺฒิตฺวา ปจฺฉา ฐิตํ สกฏํ ปุรโต ฐิตสฺส สกฏสฺส ฐาเน ฐเปสิ ฯ โควิตฺตกเสฏฺฐิ ปราชิโต พฺราหฺมณสฺส ทฺเว สหสฺสานิ อทาสิฯ อญฺเญปิ มนุสฺสา โพธิสตฺตสฺส พหุํ ธนํ อทํสุ, สพฺพํ พฺราหฺมณสฺเสว อโหสิฯ เอวํ โส โพธิสตฺตํ นิสฺสาย พหุํ ธนํ ลภิฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ผรุสวจนํ นาม กสฺสจิ มนาป’’นฺติ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู ครหิตฺวา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[28]

‘‘มนุญฺญเมว ภาเสยฺย, นามนุญฺญํ กุทาจนํ;

มนุญฺญํ ภาสมานสฺส, ครุํ ภารํ อุททฺธริ;

ธนญฺจ นํ อลาเภสิ, เตน จตฺตมโน อหู’’ติฯ

ตตฺถ มนุญฺญเมว ภาเสยฺยาติ ปเรน สทฺธิํ ภาสมาโน จตุโทสวิรหิตํ มธุรํ มนาปํ สณฺหํ มุทุกํ ปิยวจนเมว ภาเสยฺยฯ ครุํ ภารํ อุททฺธรีติ นนฺทิวิสาโล พลิพทฺโท อมนาปํ ภาสมานสฺส ภารํ อนุทฺธริตฺวา ปจฺฉา มนาปํ ปิยวจนํ ภาสมานสฺส พฺราหฺมณสฺส ครุํ ภารํ อุทฺธริ, อุทฺธริตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปวฏฺเฏสีติ อตฺโถ, ท-กาโร ปเนตฺถ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน ปทสนฺธิกโรฯ

อิติ สตฺถา ‘‘มนุญฺญเมว ภาเสยฺยา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, นนฺทิวิสาโล ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นนฺทิวิสาลชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[29] 9. กณฺหชาตกวณฺณนา

ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ยมกปาฏิหาริยํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ สทฺธิํ เทโวโรหเณน เตรสกนิปาเต สรภมิคชาตเก (ชา. 1.13.134 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทวโลเก เตมาสํ วสิตฺวา มหาปวารณาย สงฺกสฺสนครทฺวาเร โอรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน เชตวนํ ปวิฏฺเฐ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, ตถาคโต นาม อสมธุโร, ตถาคเตน วุฬฺหธุรํ อญฺโญ วหิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ฉ สตฺถาโร ‘มยเมว ปาฏิหาริยํ กริสฺสาม, มยเมว ปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’ติ วตฺวา เอกมฺปิ ปาฏิหาริยํ น อกํสุ, อโห สตฺถา อสมธุโร’’ติ สตฺถุ คุณกถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มยํ, ภนฺเต, น อญฺญาย กถาย, เอวรูปาย นาม ตุมฺหากเมว คุณกถายา’’ติฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, อิทานิ มยา วุฬฺหธุรํ โก วหิสฺสติ, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ อหํ อตฺตนา สมธุรํ กญฺจิ นาลตฺถ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อถ นํ สามิกา ตรุณวจฺฉกกาเลเยว เอกิสฺสา มหลฺลิกาย ฆเร วสิตฺวา ตสฺสา นิวาสเวตนโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา อทํสุฯ สา ตํ ยาคุภตฺตาทีหิ ปฏิชคฺคมานา ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา วฑฺเฒสิฯ โส ‘‘อยฺยิกากาฬโก’’ ตฺเวว นามํ ปญฺญายิตฺถฯ วยปฺปตฺโต จ อญฺชนวณฺโณ หุตฺวา คามโคเณหิ สทฺธิํ จรติ, สีลาจารสมฺปนฺโน อโหสิฯ คามทารกา สิงฺเคสุปิ กณฺเณสุปิ คเลปิ คเหตฺวา โอลมฺพนฺติ, นงฺคุฏฺเฐปิ คเหตฺวา กีฬนฺติ, ปิฏฺฐิยมฺปิ นิสีทนฺติฯ โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา ทุคฺคตา, มํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ทุกฺเขน โปเสสิ, ยํนูนาหํ ภติํ กตฺวา อิมํ ทุคฺคตภาวโต โมเจยฺย’’นฺติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ภติํ อุปธาเรนฺโต จรติฯ

อเถกทิวสํ เอโก สตฺถวาหปุตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วิสมติตฺถํ สมฺปตฺโต, ตสฺส โคณา สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปญฺจสุ สกฏสเตสุ โคณา ยุคปรมฺปราย โยชิตา เอกมฺปิ สกฏํ อุตฺตาเรตุํ นาสกฺขิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ คามโคเณหิ สทฺธิํ ตตฺถ สมีเป จรติฯ สตฺถวาหปุตฺโตปิ โคสุตฺตวิตฺตโก, โส ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ คุนฺนํ อนฺตเร อิมานิ สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ สมตฺโถ อุสภาชานีโย’’ติ อุปธารยมาโน โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาชานีโย สกฺขิสฺสติ มยฺหํ สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ, โก นุ โข อสฺส สามิโก’’ติ โคปาลเก ปุจฺฉิ ‘‘โก นุ โข โภ อิมสฺส สามิโก, อหํ อิมํ สกเฏ โยเชตฺวา สกเฏสุ อุตฺตาริเตสุ เวตนํ ทสฺสามี’’ติฯ เต อาหํสุ ‘‘คเหตฺวา นํ โยเชถ, นตฺถิ อิมสฺส อิมสฺมิํ ฐาเน สามิโก’’ติฯ โส นํ นาสาย รชฺชุเกน พนฺธิตฺวา อากฑฺเฒนฺโต จาเลตุมฺปิ นาสกฺขิฯ

โพธิสตฺโต กิร ‘‘ภติยา กถิตาย คมิสฺสามี’’ติ น อคมาสิฯ สตฺถวาหปุตฺโต ตสฺสาธิปฺปายํ ญตฺวา ‘‘สามิ, ตยา ปญฺจสุ สกฏสเตสุ อุตฺตาริเตสุ เอเกกสฺส สกฏสฺส ทฺเว ทฺเว กหาปเณ ภติํ กตฺวา สหสฺสํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ ตทา โพธิสตฺโต สยเมว อคมาสิฯ อถ นํ ปุริสา ปุริมสกเฏสุ โยเชสุํฯ อถ นํ เอกเวเคเนว อุกฺขิปิตฺวา ถเล ปติฏฺฐาเปสิฯ เอเตนุปาเยน สพฺพสกฏานิ อุตฺตาเรสิฯ

สตฺถวาหปุตฺโต เอเกกสฺส สกฏสฺส เอเกกํ กตฺวา ปญฺจสตานิ ภณฺฑิกํ กตฺวา ตสฺส คเล พนฺธิฯ โส ‘‘อยํ มยฺหํ ยถาปริจฺฉินฺนํ ภติํ น เทติ, น ทานิสฺส คนฺตุํ ทสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สพฺพปุริมสกฏสฺส ปุรโต มคฺคํ นิวาเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ อปเนตุํ วายมนฺตาปิ นํ อปเนตุํ นาสกฺขิํสุฯ สตฺถวาหปุตฺโต ‘‘ชานาติ มญฺเญ เอส อตฺตโน ภติยา อูนภาว’’นฺติ เอเกกสฺมิํ สกเฏ ทฺเว ทฺเว กตฺวา สหสฺสภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ เต สกฏุตฺตรณภตี’’ติ คีวายํ ลคฺเคสิฯ โส สหสฺสภณฺฑิกํ อาทาย มาตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ คามทารกา ‘‘กิํ นาเมตํ อยฺยิกากาฬกสฺส คเล’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติฯ โส เต อนุพนฺธิตฺวา ทูรโตว ปลาเปนฺโต มาตุ สนฺติกํ คโตฯ ปญฺจนฺนํ ปน สกฏสตานํ อุตฺตาริตตฺตา รตฺเตหิ อกฺขีหิ กิลนฺตรูโป ปญฺญายิตฺถฯ อยฺยิกา ตสฺส คีวาย สหสฺสตฺถวิกํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อยํ เต กหํ ลทฺธา’’ติ โคปาลกทารเก ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘ตาต, กิํ อหํ ตยา ลทฺธภติยา ชีวิตุกามา, กิํการณา เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุโภสี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตํ อุณฺโหทเกน นฺหาเปตฺวา สกลสรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา สปฺปายํ โภชนํ โภเชตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สทฺธิํ โพธิสตฺเตน ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว อสมธุโร, ปุพฺเพปิ อสมธุโรเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[29]

‘‘ยโต ยโต ครุ ธุรํ, ยโต คมฺภีรวตฺตนี;

ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺติ, สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุร’’นฺติฯ

ตตฺถ ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเน ธุรํ ครุ ภาริยํ โหติ, อญฺเญ พลิพทฺทา อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺติฯ

ยโต คมฺภีรวตฺตนีติ วตฺตนฺติ เอตฺถาติ วตฺตนี, มคฺคสฺเสตํ นามํ, ยสฺมิํ ฐาเน อุทกจิกฺขลฺลมหนฺตตาย วา วิสมจฺฉินฺนตฏภาเวน วา มคฺโค คมฺภีโร โหตีติ อตฺโถฯ ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺตีติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, ตทา กณฺหํ ยุญฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ยทา ธุรญฺจ ครุ โหติ มคฺโค จ คมฺภีโร, ตทา อญฺเญ พลิพทฺเท อปเนตฺวา กณฺหเมว โยเชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุรนฺติ เอตฺถาปิ อสฺสูติ นิปาตมตฺตเมว, โส ตํ ธุรํ วหตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ภควา ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, กณฺโหว ตํ ธุรํ วหตี’’ติ ทสฺเสตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหลฺลิกา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, อยฺยิกากาฬโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กณฺหชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[30] 10. มุนิกชาตกวณฺณนา

มา มุนิกสฺส ปิหยีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ เตรสกนิปาเต จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. 1.13.40 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ นิสฺสายา’’ติ? ‘‘ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ เอสา ตว อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมิสฺสา วิวาหทิวเส ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา มหาชนสฺส อุตฺตริภงฺคภาวํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คามเก เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคเห โคโยนิยํ นิพฺพตฺติ ‘‘มหาโลหิโต’’ติ นาเมน, กนิฏฺฐภาตาปิสฺส จูฬโลหิโต นาม อโหสิฯ เตเยว ทฺเว ภาติเก นิสฺสาย ตสฺมิํ กุเล กมฺมธุรํ วตฺตติฯ ตสฺมิํ ปน กุเล เอกา กุมาริกา อตฺถิ, ตํ เอโก นครวาสี กุลปุตฺโต อตฺตโน ปุตฺตสฺส วาเรสิฯ ตสฺสา มาตาปิตโร ‘‘กุมาริกาย วิวาหกาเล อาคตานํ ปาหุนกานํ อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตี’’ติ ยาคุภตฺตํ ทตฺวา มุนิกํ นาม สูกรํ โปเสสุํฯ

ตํ ทิสฺวา จูฬโลหิโต ภาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อิมสฺมิํ กุเล กมฺมธุรํ วตฺตมานํ อมฺเห ทฺเว ภาติเก นิสฺสาย วตฺตติ, อิเม ปน อมฺหากํ ติณปลาลาทีเนว เทนฺติ, สูกรํ ยาคุภตฺเตน โปเสนฺติ, เกน นุ โข การเณน เอส เอตํ ลภตี’’ติฯ อถสฺส ภาตา ‘‘ตาต จูฬโลหิต, มา ตฺวํ เอตสฺส โภชนํ ปิหยิ, อยํ สูกโร มรณภตฺตํ ภุญฺชติฯ เอติสฺสา หิ กุมาริกาย วิวาหกาเล อาคตานํ ปาหุนกานํ อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตีติ อิเม เอตํ สูกรํ โปเสนฺติ, อิโต กติปาหจฺจเยน เต มนุสฺสา อาคมิสฺสนฺติ, อถ นํ สูกรํ ปาเทสุ คเหตฺวา กฑฺเฒนฺตา เหฏฺฐามญฺจโต นีหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปาหุนกานํ สูปพฺยญฺชนํ กริยมานํ ปสฺสิสฺสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[30]

‘‘มา มุนิกสฺส ปิหยิ, อาตุรนฺนานิ ภุญฺชติ;

อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาท, เอตํ ทีฆายุลกฺขณ’’นฺติฯ

ตตฺถ มา มุนิกสฺส ปิหยีติ มุนิกสฺส โภชเน ปิหํ มา อุปฺปาทยิ, ‘‘เอส มุนิโก สุโภชนํ ภุญฺชตี’’ติ มา มุนิกสฺส ปิหยิ, ‘‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ สุขิโต ภเวยฺย’’นฺติ มา มุนิกภาวํ ปตฺถยิฯ อยญฺหิ อาตุรนฺนานิ ภุญฺชติฯ อาตุรนฺนานีติ มรณโภชนานิฯ อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาทาติ ตสฺส โภชเน นิรุสฺสุกฺโก หุตฺวา อตฺตนา ลทฺธํ ภุสํ ขาทฯ เอตํ ทีฆายุลกฺขณนฺติ เอตํ ทีฆายุภาวสฺส การณํฯ ตโต น จิรสฺเสว เต มนุสฺสา อาคมิํสุ, มุนิกํ ฆาเตตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปจิํสุฯ โพธิสตฺโต จูฬโลหิตํ อาห ‘‘ทิฏฺโฐ เต, ตาต, มุนิโก’’ติฯ ทิฏฺฐํ เม, ภาติก, มุนิกสฺส โภชนผลํ, เอตสฺส โภชนโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน อมฺหากํ ติณปลาลภุสมตฺตเมว อุตฺตมญฺจ อนวชฺชญฺจ ทีฆายุลกฺขณญฺจาติฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ โข ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพปิ อิมํ กุมาริกํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา มหาชนสฺส อุตฺตริภงฺคภาวํ คโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิโต ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ

สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มุนิกสูกโร อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, ถุลฺลกุมาริกา เอสา เอว, จูฬโลหิโต อานนฺโท, มหาโลหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มุนิกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุรุงฺควคฺโค ตติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กุรุงฺคํ กุกฺกุรญฺเจว, โภชาชานียญฺจ อาชญฺญํ;

ติตฺถํ มหิฬามุขาภิณฺหํ, นนฺทิกณฺหญฺจ มุนิกนฺติฯ

4. กุลาวกวคฺโค

[31] 1. กุลาวกชาตกวณฺณนา

กุลาวกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปีตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิโต กิร ทฺเว สหายกา ทหรภิกฺขู ชนปทํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ผาสุกฏฺฐาเน ยถาชฺฌาสยํ วสิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปุน ตโต นิกฺขมิตฺวา เชตวนาภิมุขา ปายิํสุฯ เอกสฺส หตฺเถ ปริสฺสาวนํ อตฺถิ, เอกสฺส นตฺถิฯ ทฺเวปิ เอกโต ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนฺติฯ เต เอกทิวสํ วิวาทํ อกํสุฯ ปริสฺสาวนสามิโก อิตรสฺส ปริสฺสาวนํ อทตฺวา สยเมว ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิ, อิตโร ปน ปริสฺสาวนํ อลภิตฺวา ปิปาสํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปิวิฯ เต อุโภปิ อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา สมฺโมทนียํ กถํ กเถตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ โกสลชนปเท เอกสฺมิํ คามเก วสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตา’’ติฯ ‘‘กจฺจิ ปน โว สมคฺคา อาคตตฺถา’’ติ? อปริสฺสาวนโก อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อนฺตรามคฺเค มยา สทฺธิํ วิวาทํ กตฺวา ปริสฺสาวนํ นาทาสี’’ติฯ อิตโรปิ อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อปริสฺสาเวตฺวาว ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติฯ